“Als geschiedenis onderwezen zou worden in de vorm van verhalen, zou het nooit worden vergeten.“ Rudyard Kipling.
Nadat ik in 2020 onderzoeker Barbara Esseboom en danschoreograaf Farida Nabibaks en hun onderzoek naar sporen van slavernij in Gelderland leerde kennen, vroeg ik me af: Hoe zorg ik ervoor dat binnen cultuureducatie op scholen diverse verhalen over erfgoed en geschiedenis worden verteld? Hoe kunnen we de sporen van Gelderse slavernij verleden meer de scholen in helpen met de kracht van kunst, taal en erfgoed? Om te beginnen met kinderen en leerkrachten van de basisscholen.
Ik denk niet dat dit vanzelf gebeurd. Ook niet dat ik, geschoold in een Westerse kunstcanon dit alleen kan. Het doet me deugd, dat ik hieraan de laatste jaren actief bij kon dragen.
Onderzoeksvragen
Er waren uiteraard veel vragen die dat bij mij oproept:
Hoe activeer je een herdenking van een beladen geschiedenis?
Hoe vorm je een nieuwe (nationale) traditie?
Van wie is die viering van Keti Koti nu gevoelsmatig en hoe maak je die voor iedereen toegankelijk?
Hoe herdenk je dit nationale trauma vanuit verschillende perspectieven, buiten de kwestie van schuld, maar wel die van verantwoordelijkheid en bewustwording? Het concept van dat we allemaal in deze geschiedenis en dit heden geïmpliceerd zijn… raakt hieraan: In het Engels klinkt dat beter: We are all implicated, Beyond Victims and Perpetrators. Een fantastische denker rondom deze kwestie is Michael Rothberg. (verwijzing naar… Thinking with Michael Rothberg bij Research Center of Material Culture https://www.youtube.com/watch?v=29Bc2JHAbX8
Hoe praat je met kinderen en leerkrachten over dit verleden en de doorwerkingen in ons heden, b.v. ongelijke start-kansen?
Op welke manier wil je cultuureducatie ervoor inzetten? En hoe liever niet? (
Maar terug naar concrete acties:
Onderwijsprogramma Keti Koti Junior op basisscholen in Arnhem via Rozet Onderwijs.
In het kader van Keti Koti Arnhem heb ik in 2023 samen met collega’s van Rozet Onderwijs en het Comité 30juni/1 juli Arnhem meerdere basisscholen de mogelijkheid geboden om verschillende kunstzinnige activiteiten rondom de Arnhemse geschiedenis van de slavernij en de afschaffing ervan te boeken. Zie hier de verschillende activiteiten. https://rozet.nl/onderwijs/primair-onderwijs/keti-koti/
Spoor 1 Anna van Vossenburg in Arhem
Startschot van Keti Koti Junior Arnhem 2023 was de danstheaterproductie ANNA op vrijdag 26 mei 2023 van de Stichting Reframing HERstory Art Foundation. Het vertelt de geschiedenis van Anna van Vossenburg, een zwarte vrouw die leefde in de achttiende eeuw. Ze werd in slavernij op de plantage Vossenburg in Suriname geboren en naar Arnhem gebracht toen de eigenaar van de plantage overleed. Maar wie was ze? Farida Nabibaks is de choreograaf van de voorstelling, en vertelt meer over de voorstelling in dit interview.
Spoor 2 Quaco in Arnhem
Na een oproep in het werkveld hebben we nu meerdere gastdocenten gevonden die dit thema in basisscholen willen activeren, met de kracht van taal, kunst en erfgoed in hun rugzak. Zij voeren de lessen uit.
Gastlessen rondom Quaco in Arnhem – kijkje in de klas bij schrijver Evelien van Dort
De gastlessen begonnen met het verhaal van Quaco – een leven in slavernij. In de 18de eeuw leefde hij als jonge man bij de eigenaars van Kasteel Rozendael in Rheden/Arnhem. Daarmee is hij een van de sporen die ons verbinden met het verleden van slavernij in Gelderland.
Schrijver Evelien van Dort daagde de kinderen uit om zich te verplaatsen in Quaco en zich voor te stellen wat en waarover hij wellicht zou hebben gedroomd. Woorden zoals ‘thuis missen’, ‘vrijheid’ of ‘familie’ kwamen in de kinderen op en ze verwerkten hun gedachten en gevoelens tot gedichten of dagboek-aantekeningen.
Een leerkracht vat de impact mooi samen: Koen, van Speciaal Basisonderwijs de Piramide: “Ik heb de gastlessen als zeer waarde volervaren. Ondanks dat het veel over de geschiedenis gaat is dit thema (racisme en omgaan met verschillen) ook nog heel erg van nu. …Ook het stukje beleven van Caribische en Surinaamse muzieksoorten, het eten, de sfeer, en de gemengde gevoelens zoals verdriet (van Quaco) had een – mooie plek in de gastlessen. Dit heeft ook weer een mooie overlap met onze SEO methode (sociaal emotionele ontwikkeling): Hoe ga je om met emoties, hoe herken je emoties enz.”
Impact bij de leerkrachten en leerlingen
Bij een andere school behandelden de leerkrachten het thema zes weken lang. De ICCer (Cultuurcoordinator) van de Jan Ligthartschool Hanneke verwoordt wat het thema met de leerkrachten en de leerlingen deed: Leerkrachten vroegen zich eerst echt af, hoe ze het slavernij verleden zouden gaan bespreken met de kinderen in de groepen 5 tm groepen 8. Vooral het stuk: hoe kun je nou een kind van iemand anders afpakken, meenemen en doorgeven kwam bij de kinderen en de leerkrachten hard binnen. Ook de verwerking van het gevorderde inzicht van het grote aandeel dat de Nederlandse voorouders in dit stuk hebben gehad liet niemand koud. Een kind droomde dat zijn eigen vader weggehaald zou worden, trouwens een kind met witte huidskleur. Zich invoelen in een ander medemens, in dit geval Quaco, staat dus echt los van uiterlijkheden…
Hoe begeleidt je de kinderen in dit proces?
Leerlingen waren oprecht onthutst over de trans-Atlantische handel in tot slaaf gemaakte mensen en het werken op de plantages, oftewel de werkkampen. De leerkrachten hadden de kinderen niet gespaard. De kinderen bleven vragen stellen over het waarom. En zo stond de leerkracht regelmatig met de bek vol tanden. Maar dat hoort er natuurlijk bij. Luisteren, allerlei verhalen horen, ervan stil worden van allerlei gemengde gevoelens. En deze dan kunnen verwerken in een eigen tekst, dans, beeld of muziekstuk.
Kijkje in de klas met muzikant Tio Ali
Muzikant Ali Inecia (Tio Ali) is bekend van de Curaçaose tambú groep Ali i su amigunan en houdt vaak voordrachten van ritmische poëzie en is een goede vriend van de gastdocent Evelien. Hij was toevallig in Nederland en kwam mee de klas in. Tio Ali had zijn eigen tambú mee, een percussie-instrument. Tambú is ook een muzieksoort en een dans, die vanaf de zestiende eeuw op Curaçao ontstond uit verschillende West-Afrikaanse dansen, muzieksoorten en rituelen. Luister hier naar een voorbeeld.
Tio Ali nam de klas eerst mee terug in de tijd van het ontstaan van Tambú door een handdoek te pakken en die op zijn tambú te leggen. Daarbij legde hij uit dat de tot slaaf gemaakte mensen in het verleden niet direct en hard klappend op de tambú speelden, maar gedempt – meer roffelend. Zodat de plantagehouder of eigenlijk de werkkamp-opzichter de muziek niet zou horen. Muziek-maken en dansen was namelijk verboden voor hun. Maar welke dans-beweging paste dan bij dit gedempte geluid? Ali ging staan en maakte voor welk gebaar voor hem erbij hoort: eerst de handen omhoog houden en dan op de uitademing met een zuchtend geluid MHM laten vallen. Hij liet dit de klas een paar keer doen en benoemde dat dit ook nu nog maakt dat je alle stress en spanning loslaat. Want stress, spanning en angst kennen we nu natuurlijk ook nog. Hij nodigde een jongen uit de tambú te spelen, nog een jongen om de danser te zijn en vertelde verder hoe het dan wellicht ging: De muzikant ging op in het spelen van zijn tambú, trok het doek weg en begon hard te spelen. Een van de dansers schrok, trok het doek terug en probeerde de musicus te laten stoppen uit angst dat ze allemaal straffen zouden krijgen. Vervolgens warmde Ali de stemmen en lichamen van de kinderen op door samen een ritmisch gedicht over KetiKoti te doen. Toen was het tijd dat de kinderen hun eigen teksten zelf voordragen met muzikale begeleiding van Tio Ali. Ware spoken word artiesten stonden op.
Wat mij het meeste raakte was dat Tio en Evelien hun emoties deelden erover dat zij hier nu als gelijkwaardige vrienden verschillende verhalen over mentale vrijheid en slavernij met de kinderen kunnen delen. Tio Ali als – kleinkleinkind van tot slaafgemaakte mensen uit Curacao samen met Evelien van Dort, als kleinkleinkleinkind van mensen die in zelfde tijd in Nederland leefden.
Vooruitblik voor 2023/24
Samen met het Comité kijken we nu welke vorm van kennisdeling en door-ontwikkeling van het educatieve materiaal of training voor gastdocenten en leerkrachten hiervoor verder nodig zijn.
Ik vind het zelf heel bijzonder dat ik dit proces van bewustwording en kennisdeling in Onderwijsland mag meemaken, mede kan vormgeven en zelf aan kan sturen binnen Rozet, samen met veel collega’s en partners. 10 jaar geleden toen ik me als kunstenaar van Duitse afkomst voor het eerst verdiepte in de Nederlandse en Europese Koloniale geschiedenis verdiepte was dat nog heel anders. Ook mooi dat ik al mijn onderzoek om mijn eigen Koloniale afasie (Ann Stoler, pagina 225) te overkomen nu kan gebruiken binnen het cultuur-educatieve werk voor Rozet! We nemen eindelijk de tijd om woorden te vinden om hierover met elkaar te spreken en te kijken welke non-verbale verwerkingsvormen juist de kunsten daarin kunnen bieden.
Beeld tekst van leerling groep 8 Jozef Sartoschool – Ritmisch gedicht n.a.v. de opdracht: Stel je voor waarover zou Quaco hebben gedroomd…. Schrijf een gedicht of een dagboek-fragment.
